Czy można zawrzeć umowę o zrzeczenie się prawa do zachowku?

Kwestia ta nie została wprost uregu­lo­wana w przepi­sach, a zagad­nienie to budziło rozbież­ności w doktrynie. Dlatego też Sąd Okręgowy zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzy­gnięcie zagad­nienia prawnego o treści:  “Czy w świetle zakazu sformu­ło­wa­nego w art. 1047 KC dopusz­czalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku pomiędzy przyszłym spadko­dawcą i upraw­nionym do zachowku spadko­biercą ustawowym, na podstawie stoso­wa­nego odpowiednio art. 1048 KC?”

W odpowiedzi na tak zadane pytanie SN w dniu 17 marca 2017 r. (sygn. akt III CZP 110/​16) podjął uchwałę, zgodnie z którą “dopusz­czalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku (art. 1048 KC).”

W uzasad­nieniu swego orzeczenia SN odniósł się szcze­gó­łowo do argumentów zakazu­ją­cych zawarcie przed­mio­towej umowy.

Odnosząc się do motywów opartych na wykładni histo­rycznej zgodnie z którą skoro racjo­nalny ustawo­dawca nie przejął w Kodeksie cywilnym umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku uregu­lo­wanej uprzednio w ustawie prawo spadkowe z dnia 8 paździer­nika 1946 r., to tym samym zrezy­gnował z wprowa­dzenia jej do porządku prawnego - SN podkre­ślił, że: nie jest zasadą że brak regulacji prawnej konkretnej insty­tucji (określo­nego typu umowy) oznacza jej wyklu­czenie z systemu prawa. Nie jest bowiem tak, że dozwo­lone jest to wszystko, co zostało wyraźnie prawem uregu­lo­wane. Przeciwnie, obowią­zuje zasada, że dozwo­lone jest to, co nie jest wyraźnie zakazane. W Kodeksie cywilnym nie znalazła się jedno­znaczna podstawa prawna pozwa­la­jąca na zawie­ranie umów zrzeczenia się prawa do zachowku, lecz jedno­cze­śnie nie ma normy prawnej, w świetle której zawarcie tej konkretnej umowy byłoby wyłączone.

Przechodząc do argumentów wskazu­ją­cych na brak podstawy prawnej do zawarcia umowy o zrzeczenie się zachowku, SN wskazał że, pojęcie „umowy o spadek”, którym posłu­guje się art. 1047 KC odpowiada funkcjo­nu­ją­cemu w doktrynie zamiennie pojęciu „umowy dziedzi­czenia”. Umową dziedzi­czenia sensu largo jest każda umowa mająca wpływ na dziedzi­czenie, zarówno stano­wiąca podstawę dziedzi­czenia jak i wyklu­cza­jąca dziedzi­czenie po danej osobie tzw. negatywna umowa dziedzi­czenia, taka jak umowa o zrzeczenie się dziedzi­czenia, czy zrzeczenie się prawa do zachowku. Umowy takie co do zasady są zakazane z wyjąt­kiem, jaki art. 1048 KC czyni dla umowy o zrzeczenie się dziedzi­czenia. Umowa o zrzeczenie się dziedzi­czenia to w tym szerokim ujęciu również umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku. Zrzeczenie się prawa do zachowku nie jest zrzecze­niem się części dziedzi­czenia lecz odrębnym prawem stano­wiącym pochodną prawa do dziedzi­czenia. W konse­kwencji, skoro zrzeczenie się dziedzi­czenia zawiera w sobie impli­cite zrzeczenie się zachowku, to maiore ad minus można skutki takiego zrzeczenia ograni­czyć i na podstawie z art. 1048 KC zrzec się jedynie prawa do zachowku.

Nieuzasadniona jest również zdaniem SN krytyka poglądu dopusz­cza­ją­cego umowę zrzeczenia się prawa do zachowku z powodu negatyw­nych skutków, jakie umowa ta miałaby wywołać wobec pozosta­łych spadko­bierców, a więc osób nie będących jej stroną. Zdaniem SN zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku nie wpływa na sytuację prawną pozosta­łych spadko­bierców, nie pozbawia ich prawa do zachowku, ani nie wpływa na wysokość roszczeń, jakich będą mogli docho­dzić. Zrzekający się prawa do zachowku, do którego nie odnosi się art. 992 KC, zgodnie z ogólną regułą z art. 991 KC nakazu­jącą przy oznaczaniu części spadkowej będącej podstawą ustalenia zachowku uwzględnić wszyst­kich spadko­bierców ustawo­wych, jest brany pod uwagę przy obliczaniu zachowku innych upraw­nio­nych. Ma to ten skutek, że ograni­czenie zrzeczenia się tylko do zachowku wyłącza zachowek zrzeka­ją­cego się, ale nie powoduje pojawienia się nowych upraw­nio­nych do zachowku. Zasadnicza różnica między zrzecze­niem się dziedzi­czenia, a zrzecze­niem się prawa do zachowku objaśnia­jąca jej sens gospo­darczy polega na tym, że zrzeka­jący się dziedzi­czenia nie jest brany pod uwagę przy oznaczaniu części spadkowej, będącej podstawą ustalenia zachowku (art. 992 KC), co powoduje zwięk­szenie zachowku innych upraw­nio­nych.

Co więcej zdaniem SN, wyłączenie dopusz­czal­ności umowy o prawo do zachowku, które nie ma gruntow­nego i przeko­nu­ją­cego uzasad­nienia, narusza­łoby zasadę swobody testo­wania. Jak argumen­tuje SN umowa o zrzeczenia się prawa do zachowku zwiększa swobodę testo­wania przyszłego spadko­dawcy o wartość zachowku, a jedno­cze­śnie zmniejsza obcią­żenie spadku długiem o pokrycie roszczeń o zachowek. Ma to szcze­gólne znaczenie przy plano­waniu sukcesji pokole­niowej w przed­się­bior­stwie, gdzie reali­zacja roszczeń zachow­ko­wych może zagrozić płynności finan­sowej przed­się­bior­stwa i jego integral­ności gospo­dar­czej, a w skraj­nych przypad­kach prowa­dzić do likwi­dacji przed­się­bior­stwa, wbrew woli spadko­dawcy co do losów majątku po jego śmierci. Umowy takie są przy tym instru­mentem pozwa­la­jącym zmini­ma­li­zować, czy też w ogóle wyeli­mi­nować spory co do sukcesji powsta­jące w praktyce po śmierci spadko­dawcy.

Tyle mówi Sąd Najwyższy, a co mówi praktyka? Pomimo wydania ww. uchwały, nie wszyscy notariusze podzie­lają pogląd SN i w konse­kwencji nie są “chętni” do sporzą­dzenia umów tego typu.

 więcej na: http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia3/III%20CZP%20110-16.pdf

Podstawa prawna:

- ustawa kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 1025 z późn. zm.)

Art. 991 § 1. Zstępnym, małżon­kowi oraz rodzicom spadko­dawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli upraw­niony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny upraw­niony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadko­wego, który by mu przypadał przy dziedzi­czeniu ustawowym, w innych zaś wypad­kach - połowa wartości tego udziału (zachowek).
§ 2. Jeżeli upraw­niony nie otrzymał należ­nego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadko­dawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysłu­guje mu przeciwko spadko­biercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupeł­nienia.
Art. 1047 [Dopuszczalność wyjąt­kowa] Z zastrze­że­niem wyjątków przewi­dzia­nych w tytule niniej­szym umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna.
Art. 1048 [Zrzeczenie się dziedzi­czenia] Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadko­dawcą zrzec się dziedzi­czenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarial­nego.

Niniejsze opraco­wanie nie stanowi porady prawnej. Kancelaria nie ponosi odpowie­dzial­ności za wykorzy­stanie infor­macji w nim zawar­tych bez wcześniej­szego zasię­gnięcia opinii Kancelarii.